Արշավ դեպի Արցախ

Տեսարժան վայրերը

Ազոխ, Ամարաս, Բովուրխանավանք, Գանձասար, Գտչավանք,Դադիվանք, Լուսավորիչ, Ծիծեռնավանք, Կանաչ Ժամ,Կաչաղակաբերդ, Հանդաբերդ, Ղազանչեցոց, Մայրաբերդ, Ննգի,Ննգիջան, Շոշկա, Շուշի, Սխտորաշենի չինարի, Տող,Ավետարանոց, Տիգրանակերտ, Ջերմաջուր, Հանդաբերդ (վանք)

                                                                        Բնաշխարհը

Թարթառ

Արցախը որպես անկախ պետություն` Լեռային Ղարաբաղի Հանրապետություն (ԼՂՀ), գոյություն ունի 1991թ. սեպտեմբերի 2-ից: ԼՂՀ-ի տարածքը հիմնականում ընգրկում է Մեծ Հայքի Արցախ նահանգը:

Հայաստանի առաջին բաժանումից (387թ.) հետո Արցախը անցնում է Պարսկաստանին: Պարսկաստանի կազմում Արցախը Ուտիքի և Աղվանքի հետ միասին մտցվում է «Աղվանք» ընդհանուր անունն ստացած մարզպանության մեջ:

Արաբական տիրապետության ժամանակներում Արցախը կազմել է Արմինիա փոխարքայության մասը, իսկ հետագայում մտել է Բագրատունյաց հայկական թագավորության կազմի մեջ:

Հայ պետականության անկումից հետո, երբ Հայաստանը ասպատա­կում էին օտար նվաճողները, Արցախի իշխանություններն ամենից տևական պահպանեցին իրենց անկախությունը: Մտնելով Պարսկաստանի կազմի մեջ Արցախի իշխանությունները ունեին կիսանկախ կարգավիճակ: Դրանք միասին կոչվում էին Խամսայի մելիքություններ (Խաչենի, Ջրաբերդի, Դիզակի, Վարանդայի, Գյուլիստանի):

Արևելյան Անդրկովկաս թափանցած թուրքալեզու վայրի ցեղերը 15-րդ դարից սկսած Արցախի տարածքը կոչել են Ղարաբաղ:

Այժմ Արցախը կայացել է որպես երկրորդ հայկական պետություն: Այդպիսով ներկայիս Հայաստանը բաղկացած է Հայաստանի Հանրապետությունից (ՀՀ) և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունից (ԼՂՀ):

                              Բնական պայմանները և հարստությունները

Արցախը բաժանված է 7 վարչական շրջանների` Շահումյանի, Քաշաթաղի, Մարտակերտի, Ասկերանի, Շուշիի, Մարտունու և Հադրութի: Վարչական կենտրոնները քարտեզի վրա ընդգծված են:

Արցախը ունի բարդ լեռնային ռելիեֆ: Մակերևույթի բացարձակ բարձրությունների տարբերություն­ները հասնում են մոտ 3700 մետրի (Կուր-Արաքսյան դաշտավայր` 100մ, Գոմշասար` 3724մ): ԼՂՀ հյուսիսային մասում, արևմուտքից արևելք ձգվում է Մռովասարի լեռնաշղթան, որի ամենաբարձր գագաթը Գոմշասարն է:

Արցախի համեմատաբար խոշոր գետը Թառթառն է (հայտնի է նաև որպես Տերտեր, Տրտու), որի վրա կառուցված է Սարսանգի ջրամբարը: Արցախի գետերից նշանավոր են նաև Խաչենագետը, Իշխանագետը և Հակարին: Արցախի բոլոր գետերի ավազանները հիմնականում անտառապատ են, հովիտները` գեղատեսիլ: Շատ են նաև հանքային աղբյուրները:

Գեղեցիկ է Արցախը...

Բնակչությունը

Հին հունական ու հռոմեական գրավոր աղբյուրները վկայում են, որ մեր թվարկությունից էլ շատ առաջ Մեծ Հայքի Արցախ, Ուտիք և մյուս նահանգների բնակիչները եղել են հայեր և խոսել են մեկ միասնական լեզվով` հայերենով: Արցախում հազարամյակներ շարունակ հայեր բնակվելու փաստը վկայում են ոչ միայն հայ, այլև արաբ, պարսիկ, վրացի ու թուրք հեղինակները:

Շատ են Արցախը ի սկզբանե հայերով բնակեցված լինելու նյութական ապացույցները ևս: Այդ տարածքում հայտնաբերված են հազարից ավելի հայերեն վիմագիր արձանագրություններ, ավելի քան 1600 պատմաճարտարապետական հուշարձաններ` վանքեր, եկեղեցիներ, պալատներ, հնագույն գերեզմանոցներ, խաչքարեր, բայց ոչ մի օտար հուշարձան` կառուցված մինչև 18-19-րդ դարերը:

18-19-րդ դարերում Արցախ են թափանցել թուրքալեզու քոչվոր ցեղեր, որոնք ընդհուպ մինչև 1926թ. համամիութենական (նախկին ԽՍՀՄ-ի) մարդահամարը պաշտոնապես կոչվել են կովկասյան թաթարներ: Հետագայում այդ ժողովրդին տրվեց ադրբեջանցիներ անվանումը:

Այժմ ԼՂՀ-ի բնակչությունը միատարր է. բնակվում են միայն հայեր:

 

 

                                                     Քաղաքները

ԼՂՀ-ի մայրաքաղաք Ստեփանակերտը կառուցված է Կարկառ գետի ձախ ափին: Ստեփանակերտը նախկինում Վարարակն կոչվող հին հայկական բնակավայրն է:

Վերջին տարիներին Ստեփանակերտի համար բնորոշ է եղել բնակչության և քաղաքային տնտեսության համեմատաբար արագ աճը: Քաղաքին բաժին է ընկնում ԼՂՀ-ի ամբողջ բնակչության մոտ 1/3-ը:

Ստեփանակերտը ԼՂՀ-ի ոչ միայն վարչական-քաղաքական, այլև մշակութային ու արդյունաբերական կենտրոնն է: Այստեղ են գտնվում հանրապետության նախագահի աշխատակազմը, Ազգային ժողովը, կառավարությունը, պետական համալսարանը, բազմաթիվ տեխնիկումներ ու դպրոցներ, մշակութային ու առողջապահական գլխավոր օջախները:

Արդյունաբերական ձեռնարկություններից հայտնի են մետաքսի և շինանյութերի կոմբինատները, գորգագործական ֆաբրիկան, էլեկտրատեխնիկական և գինու-կոնյակի գործարանները: Կան նաև կոշիկի, կահույքի և այլ ձեռնարկություններ:

Ստեփանակերտի առաջին հատակագծի (1926թ.) հեղինակը մեծանուն ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանյանն է:

Շուշին Արցախի երկրորդ քաղաքն է: Գտնվում է Ստեփանակերտից 10կմ հարավ, շրջապատի նկատմամբ տիրապետող դիրք ունեցող սարավանդի վրա, Ստեփանակերտ-Գորիս ավտոմայրուղու հարևանությամբ:

Պատմական աղբյուրներում Շուշին հայտնի է որպես բնական անմատչելի դիրք ունեցող բերդաքաղաք, որտեղ արտաքին թշնամու հարձակումներից պաշտպանվել է գավառի բնակչությունը: 19-րդ դարում Շուշին դառնում է Անդրկովկասի առևտրական, արհեստագործական ու մշակութային կենտրոններից մեկը, բնակչության թվով (ավելի քան 40 հազ.) զիջում էր միայն Թբիլիսիին ու Բաքվին:

Շուշին ունեցել է տարբեր անուններ: Վաղ միջնադարում կոչվել է Շիկաքար, ավելի ուշ` Քարագլուխ, Քար, նաև` Շուշի բերդ:

Քաղաքը կառուցապատվել է գլխավոր հատակագծով, 2-3 հարկանի բնակելի շենքերով, դպրոցներով, հյուրանոցներով, խանութներով, եկեղեցիներով: Աչքի էին ընկնում Ղազանչեցոց Ամենափրկիչ մայր տաճարը, Խանդամիրյան թատրոնի շենքը, ճարտարապետական արժեք ներկայացնող այլ շինություններ:

 

Գանձասար վանքային համալիր 1238 թ.
Գանձասար վանքը գտնվում էր Արցախ նահանգի Մեծ Առանք գավառում (այժմ` Մարտակերտի շրջան), Խաչեն գետի ձախ ափին Վանք գյուղի դիմացի բլրի վրա։ Իր անունն ստացել է այդ բլրից, որի ընդերքում կան արծաթի և այլ մետաղների հանքեր։

Գանձասարը առաջնորդարան էր և Խաչենի իշխանների տոհմական տապանատունը։ Հասան-Ջալալյան տոհմի իշխանների հոգածության շնորհիվ Գանձասարը պահպանել է հոգևոր կենտրոնի իր դերը։ Վանքն ունեցել է հարուստ ձեռագրատուն, դպրանոց, որտեղ ստեղծվել են բարձրարժեք ձեռագրեր, կրթվել են հոգևոր գործիչներ, որոնք իրենց նպաստն են բերել Խաչենի և հարակից շրջանների մտավոր և մշակութային կյանքի զարգացմանը։ XVIIդ. Գանձասարի կաթողիկոսները սերտ համագործակցել են Արցախի մելիքությունների ազատագրական ոգորումներին։ XVIIIդ. այն դարձել է ազատագրական շարժումների կենտրոն։ Դարասկգբին Եսայի Հասան-Ջալալյան կաթողիկոսի շուրջն էին համախմբվել շարժման ղեկավար գործիչները։ Ազատագրական շարժման կենտրոնի դերը պահպանել է մինչև 1815թ.-ը, երբ ցարական կառավարության հրահանգով Գանձասարի կաթողիկոսությունը վերացավ, իսկ նրան փոխարինած միտրոպոլիտության աթոռանիստը դարձավ Շուշին։

Պահպանվել են տաճարը և գավիթը։ Հովհաննես Մկրտչի տաճարը 1216-38թթ.-ին կառուցել է Ներքին Խաչենի իշխան Հասան Ջալալ-Դոլան, իսկ գավիթը 1261թ.-ին հիմնադրել են Հասանը ու նրա կին Մամքանը, և ավարտել է նրանց որդի Աթաբակը 1266թ.-ին։ Աչքի է ընկնում ճարտարապետական հարուստ հարդարանքով։ Արտաքին հարդարանքում ճարտարապետի ուշադրության կենտրոնում են եղել 16 նիստանի թմբուկը։ Թմբուկի նիստերը մեկընդմեջ ջլատված են անկյունաձև խորշերով, որտեղ տեղադրված են երկու կտիտորների, Ադամի և Եվայի, Քրիստոսի, Աստվածամոր բարձրաքանդակները։ Գավիթի արևմտյան ճակատի կոմպոզիցիոն կենտրոնը ինքնատիպ, բարձր վարպետությամբ կատարված, հարուստ քանդակազարդված արևմտյան շքամուտքն է։

Գանձասարի եկեղեցու խորանի տակ ամփոփված է Հովհաննես Մկրտչի գլուխը, որը բերել էին հայ առևտրականները Վենեցիայից:

 

Դադիվանք (Խութավանք)Հիմնադրվել է I դ.

Դադիվանքը (Խութավանք) եղել է Արցախ նահանգի Խաչեն գավառի կրոնական ու մշակութային կենտրոնը։

Գտնվում է Արցախի Շահումյանի շրջանում`Թարթառ (Տրտու) գետի ձախ ափին, անտառապատ լեռան լանջին։ Հիմնադրվել է մ.թ. Iդ., քրիստոնեական քարոզչության համար նահատակված Դադիի գերեզմանի տեղում։ V դարից հիշատակվում է որպես եպիսկոպոսանիստ։ Ավերվել է արաբական արշավանքների ընթացքում։ XIIդ. սելջուկների ասպատակումների ժամանակ ամրոցի դեր է կատարել։ Այդտեղ էր Առանշահիկ-Վախթանգյան իշխանական տան տոհմական տապանատունը։ Համալիրի ներկայիս պահպանված շենքերը պատկանում են XII-XIIIդդ.։ Կաթողիկեն կառուցել է Վախթանգի կինը` Արզուխաթունը, 1214թ.-ին։ Ուղղանկյուն հատակագծով, ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում երկհարկ ավանդատներով, ներսը որմնանկարազարդ (որ այժմ զգալիորեն վնասված է) շենք է։ Հարավային և արևելյան պատերին, կենտրոնական լուսամուտներից վեր, քանդակված են կտիտորները եկեղեցու մանրակերտի հետ։ Արևմուտքից երկհարկանի զանգակատունն է, սյունասրահը։ Զանգակատան խորշում են վանքի առաջնորդ Աթանասի` 1283թ.-ին կանգնեցրած երկու բարձրարվեստ խաչքարերը։

Կաթողիկեին կից է թաղակապ գավիթով, ուղղանկյուն բեմով երկրորդ եկեղեցին։ Համալիրի հյուսիսային մասում են մեծությամբ աչքի ընկնող միանավ եկեղեցին և նրան արևմուտքից կից գավիթը (XIIIդ.)։ Հարավում առանձին կանգնած է, փոքր գմբեթավոր եկեղեցին։ Համալիրի հարավային մասում վանքի օժանդակ կառույցների խումբն է` չորս սյուներով ժամատուն (1224թ.), նրան կից խոհանոցով սեղանատուն, հյուրատուն, գրատուն և սենյակներ։ Հարավ-արևմտյան մասում Հասան-Ջալալի ապարանքն է, առաջին հարկում` հնձանն ու մառանը։ Համալիրի կազմում կան նաև մատուռներ և խաչքարեր։ Կառույցների որմերը հարուստ են արժեքավոր արձանագրություններով։

 

                                        Կանաչ Ժամ եկեղեցի 1874 թ.

Միջնադարյան նշանավոր հայ մշակութային կենտրոն Շուշի քաղաքում է գտնվում Կանաչ Ժամ կամ Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ կոչվող եկեղեցին: Կանաչ Ժամ անվանումը կապված է գմբեթի հետ, որը ներկված էր կանաչ գույնով:

Այդ գեղեցիկ և լավ պահպանված եկեղեցին տեղակայված է քաղաքի բարձրադիր մասում, որտեղից բացվում է հիանալի տեսարան ամբողջ քաղաքի վրա: Շինարարական արձանագրությունում ասվում է, որ շենքը կարուցվել է 1874թ.-ին:

Սլացիկ գմբեթի և զանգակատան շնորհիվ, Կանաչ Ժամը տեսանելի է քաղաքի բոլոր թաղամասերից:

Կառույցը պատկանում է VIIIդ.: Արաբական արշավանքների ժամանակ, ժայռեղեն կղզին կառուցապատվեց և վերածվեց ամրոցի: Որոշ աղբյուրներում, այդ հնագույն պաշտպանական կենտրոնը հիշատակվում է նաև Խաչենի ամրոց անունով:

Բազմիցս Կաչաղակաբերդը պաշտպանել է հարակից գյուղերի բնակիչներին: Համաձայն Մովսես Կալանկատուացու, IXդ.-ում Սպրամ անունով մի իշխանուհի, կորցնելով ամուսնուն, «տղամարդու արիություն է ձեռք բերում և, վերցնելով իր հետ ողջ մնացած դուստրին, հաղթահարում է երկար գիշերային ուղին և պաշտպանվում Խաչենի ամրոցում»:

Իր գերիշխող դիրքի և բացարձակ անմատչելիության շնորհիվ, բերդում կարելի էր պաշտպանվել նույնիսկ առանց զենքի: Պատահական չէ, որ ժողովուրդը ամրոցը կոչել է «Կաչաղակաբերդ», քանի որ միայն կաչաղակներին է այն հասանելի: Տեղի բնակիչները բերդը ճանաչում են «Սղսղան» անունով, քանի որ բազմաթիվ դեպքեր են եղել, երբ մարդիկ սղացել են լեռան գագաթից` չհասնելով պարսպին:

 

Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցի 1886 թ.

Սուրբ Ամենափրկիչ Ղազանչեցոց եկեղեցին (1886թ.) հանդիսանում է Շուշի քաղաքի հպարտությունը: Այդ մոնումենտալ կառույցը ներդաշնակորեն ձուլվում է շրջապատի միջավայրի հետ:

Եկեղեցին գերիշխում է ոչ միայն ամբողջ բարձրավանդակի այլ նաև ընդարձակ Քարքարի հովտի վրա: Հատկապես արտահայտիչ է գմբեթը, որի սլացիկ թմբուկը ամբողջ կառույցին հաղորդում է վեհություն և շքեղություն:

Ղազանչեցոց եկեղեցին Հայաստանի նշանավոր պաշտամունքային կառույցներից է, որի մեջ վառ կերպով արտացոլվում է հայ շինարարի հանճարը: Հատկապես ուշագրավ է Աստծո քանդակը հարավային պատին: Եկեղեցուց արևմուտք տեղավորված է եռահարկ զանգակատունը, որի վրա կանգնեցված են փող հնչեցնող հրեշտակների արձանիկներ:

Եկեղեցու նկուղային սենյակներից մեկը հայտնի է մի խորհրդավոր երևույթով: Դա ընդամենը մի կիսագնդաձև սենյակ է, սակայն ունի շատ հետաքրքիր ակուստիկ հատկություններ: Երբ կանգնում ես նրա կենտրոնում` առաստաղի վրա արված անցքի տակ, քո ձայնը անհամեմատ ավելի բարձր է լսվում, սակայն մեկ մետր կողքի վրա կանգնած մարդու համար այդպես չէ, նա հասարակ ձայն է լսում: Առավել ևս շատ հետաքրքիր է լինում երբ սկսում ես երգել այդ անցքի տակ:

Այդ սենյակը օգտագործվում էր ժամերգության համար. քահանաները բարձր լսելով իրենց ձայնը կարողանում էին ավելի ճիշտ հնչեցնել երաժշտությունը:

Բացի բարձր ձայնից սենյակն ունի մեկ այլ հատկություն ևս: Եթե երկու հոգի կանգնի տրամագծորեն հակառակ կետերում, ապա մեկն ու մեկի շատ ցածր խոսացածը մյուսը շատ լավ կլսի, բայց սենյակում գտնվող այլ անձիք ոչինչ չեն լսի:

 

Մայրաբերդ XVIII դ.

Ամրոցը գտնվում է Ստեփանակերտից 14 կմ դեպի հյուսիս-արևելք: Դարեր առաջ ամրոցը (XVIIIդ.) և մոտակա բնակավայրը անվանվել էին Մայրաբերդ:

Կրկնակի պարիսպները և հարմարավետ դիրքը ստեղծել էին անհաղթահարելի պատնեշ թշնամիների համար: Դիտաշտարակները իրար միջև հաղորդակցվում էին նեղ միջանցքներով: Պարիսպները ներսից ունեն բազմաթիվ խորշեր և հրակնատներ: Պատերի հաստությունը հասնում է 2մ, իսկ բարձրությունը` 9մ: Կարքառի հովտի այդ առաջապահ ամրոցի պարիսպները ձգվում են ավելի քան 1,5կմ և բազմիցս հանդիսացել են հուսալի և հզոր վահան Շուշիի պաշտպանության ժամանակ:

Մայրաբերդի պատերի տակ «գրվել են» Հայոց պատմության բազմաթիվ հերոսական էջեր:

 

Շուշիի ամրոց XVIII դ.

Շուշին հպարտորեն բազմել է բարձրադիր սարահարթի վրա: Շուշիի ամրոցը (XVIIIդ.) պատկանում էր Վարանդայի տիրակալ` Մելիք-Շախնազարյաններին:

Պարիսպների պատերը ձգվում են 2,5կմ. սկսվում են սարահարթի հարավ-արևմտյան մասում խոյացող բարձր ժայռերից, զառիվեր լանջերով իջնում են ձորը և արևելքից կրկին ձուլվում են ուղղաձիգ ժայռերի հետ: Շուշիի մնացած կողմերը պաշտպանված են զառիվեր ժայռերով:

Հին ժամանկների ռազմական տեխնիկայի համար անմատչելի այդ պարիսպները կառուցված էին կրաքարից: 7-8մ բարձրությամբ պատերը ուժեղացված էին կիսակլոր աշտարակներով:

Քաղաք-ամրոցը միջնադարյան Արցախի նմանատիպ այլ կառույցների նման ունեցել է իր գաղտնուղին: Ժայռերի մեջ փորած աստիճանը սկսվում էր հարավային Երևանյան դարպասների մոտ և անցնելով քարանձավների բավիղների միջով դուրս էր գալիս Կարկառ գետի ձորը:

Շուշիի պաշտպանական համակարգում առաջնահերթ դեր էին խաղացել ամրություններից հարավ գտնվող բազմաթիվ քարանձավները:

 

Արցախի Տիգրանակերտ Մ.թ.ա. I դ.

Արցախի Տիգրանակերտ քաղաքը այն 4 նույնանուն քաղաքներից է, որոնք կառուցել է Տիգրան Մեծ արքան մ.թ.ա. I դարում:

Այդ քաղաքի մասին հիշատակել են VII դարի պատմիչներ Սեբեոսը և Մովսես Կաղանկատվացին։ Այն որպես բնակավայր գոյություն է ունեցել մինչև ուշ միջնադար և գտնվել է Խաչենի իշխանության տարածքում։ Այս շրջանից Խաչենագետի ներքին հովիտը կոչվել է Տիգրանակերտի դաշտ։ Տեղի բնակիչները պահպանել են նաև «Տկռակերտ» անվանումը։

Տիգրանակերտի ճշգրիտ տեղանքը հայտնաբերվել է 2005-ին։ Այն գտնվում է Վանքասար անունով սարի լանջին։ Տիգրանակերտի դիմաց՝ Խաչենագետի ձախ ափին նկատվել են մեկ այլ հնավայրի հետքեր։

2006-ին սկսվել են քաղաքի պեղումները։ Արդյունքում գտնվել և ուսումնասիրվել են քաղաքի միջնաբերդը, պարիսպները, քաղաքի կենտրոնական մասը և վաղ միջնադարյան բազիլիկ եկեղեցին։ Քաղաքը հիմնականում կառուցված է սպիտակ մեծ կրաքարերից։ Յուրահատուկ է պարիսպների որմնաքարերի հանգույցների «ծիծեռնակապոչ» ձևը։

Պեղումների ամենակարևոր գտածոներից մեկն է 2008-ին հայտնաբերված հայերեն արձանագրությունը:

2010 թ. Տիգրանակերտի պեղումներն ընթանում են 3 հիմնական հատվածում: Ամրացված թաղամասում, որը ստեղծվել է Տիգրան Մեծի օրոք, բացվում է հյուսիսային պարսպապատը: Երկրորդը միջնաբերդի հատվածի պեղումներն են, որտեղ բացվում են ժայռափոր համալիրները: Եվ երրորդը, որը հիմնական տեղամասն է, բազիլիկ եկեղեցու պեղումներն են, որտեղ հարավից եկեղեցուն կցված է եղել բաց սյունասրահ: Գտնվել է 600 լիտր տարողությամբ անտիկ կարաս` վրան օձապատկեր:

Վանքասարի գագաթին պահպանվել է VIIդ. եկեղեցի, որն այժմ վերանորոգված է:

 

Թարթառ (Տրտու) գետ

Թարթառ (Տրտու) գետը սկսվում է Արցախի լեռնաշղթայի հյուսիսային և Մռավսար լեռնաշղթայի հարավային լանջերից` 3158մ բարձրության վրա: Այն անցնում է Մարտակերտի և Քարվաճառի շրջաններով:

Գետի երկարությունը 220կմ է, ընդհանուր ավազանը` 2653ք.կմ: Սնումը գրունտային է (71%-ը) և ձնանձրևային: Գետի միջին անկումը 15,5մ, Մադաղիս գյուղի մոտ` 7,5մ, հոսքի արագությունը` մոտ 4մ/վ, տարեկան միջին ծախսը` 21,9խ.մ/վ: Գետը լեռնային է, հոսքի մեծ մասը անցնում է կանիոնանման խոր կիրճերով: Վարարում է գարնանը:

Թարթառը ունի ոռոգիչ և էներգետիկ մեծ նշանակություն: Գետի ռեժիմը կարգավորելու և ջրերն առավել արդյունավետ օգտագործելու նպատակով կառուցվել է Սարսանգի ջրամբարը, որն ունի ավելի քան 600մլն.խ.մ ծավալ: Ջրամբարին կից կառուցվել է համանուն ջրաէլեկտրակայանը: Թարթառի վրա է նաև Մադաղիսի ՀԷԿ-ը:

Թարթառ գետը անցնում է մի հիասքանչ ձորի միջով, որտեղ կարծես թե եղբայրացել են անտառներն ու ժայռերը: Գետափից ոչ հեռու գտնվում է Դադիվանքը: Թարթառ գետի ափին են գտնվում նաև Ջերմաջուր և Զուար տաք ջրերը:

                                            

                                   Ստեփանակերտը

Ստեփանակերտը Արցախի խոշոր քաղաքն է և մայրաքաղաքը։ Ունի 54,5 հազար բնակիչ (2013 թ.)։ Որպես քաղաքատիպ բնակավայր հայտնի է 1847 թվականից։ Իսկ մինչև այդ հին հայկական բնակավայր էր՝ Վարարակն անվամբ, որն ունի ավելի քան երկուհազարամյա պատմություն։ Հենց այս գյուղում 1840-ական թվականներին ստեղծվել է ռուսական բանակի զորակայան՝ ռազմական, վարչական, բնակելի շինություններով, որոնք էլ հիմք են հանդիսացել այժմյան քաղաքի ձևավորման համար։ Արցախում խորհրդային կարգեր հաստատվելուց և երկրամասը ինքնավար մարզ հռչակվելուց հետո, 1923 թվականին 26 կոմիսարների առաջնորդ, Բաքվի կոմունայի ղեկավար Ստեփան Շահումյանի հիշատակը հավերժացնելու համար այս բնակավայրը վերանվում է Ստեփանակերտ։ Այսինքն Ստեփանակերտը պաշտոնական ձևով քաղաքի կարգավիճակ ունի 1923 թվականից։ Մինչև 1978 թ. Ստեփանակերտը մարզային վարչական կենտրոն լինելուց բացի, նաև համանուն շրջանի կենտրոն էր։ 1978 թ. հետո Ստեփանակերտի շրջանը վերանվանվում է Ասկերանի շրջան, իսկ շրջանի կենտրոնը դառնում է Ասկերան ավանը (այժմ քաղաք)։ Ստեփանակերտը այժմ ունի 25,6 կմք տարածք, գտնվում է Արցախի լեռնաշղթայի արևելյան նախալեռնային մասի ոչ մեծ հարթության վրա, Կարկառ գետի ձախափնյա գեղատեսիլ վայրում։ Շրջապատված է անտառներով, այգիներով, ունի մեղմ կլիմայական պայմաններ. հունվարի միջին ջեր մաստիճանը -0,2 0C, իսկ հուլիսինը՝ +22,40C, օգոստոսինը՝ +22,20C։ Մթնոլորտային տեղումները տարեկան միջին հաշվով, կազմում են 535 մմ։

Ստեփանակերտը Արցախի նախագահի նստավայրն է, այնտեղ են գտնվում Արցախի Հանրապետության Ազգային ժողովը, կառավարությունը, բոլոր նախարարություններն ու գերատեսչությունները (բացառությամբ՝ մշակույթի և երիտասարդության հարցերի նախարարության և մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի), հասարակական, քաղաքական կազմակերպությունները, բազմազան միություններ, հիմնադրամներ, դատաիրավական մարմիններ, միջազգային կազմակերպությունների ներկայացուցիչների գրասենյակներ։